Γιατί ο Γιαννάκης δεν μπορεί να ξεχωρίσει τα χρώματα;

Γιατί ο Γιαννάκης δεν μπορεί να ξεχωρίσει τα χρώματα;

Όχι, το παιδί δεν έχει αχρωματοψία.

Πώς θα διδάξετε στα παιδιά τα χρώματα σε μικρή ηλικία — και γιατί είναι δύσκολο αλλιώς να τα ξεχωρίσουν

Ο εξεταζόμενος 046Μ, καθόταν νευρικός απέναντί μου στο τραπέζι, τα χέρια του σταυρωμένα σφιχτά στην αγκαλιά του. Φαινόταν να έχει μια τεράστια ανησυχία. Συγκράτησα ένα γέλιο, έγειρα μπροστά και του ψιθύρισα εμπιστευτικά. «Σήμερα, θα παίξουμε ένα παιχνίδι με τον κύριο Μου» – Εμφάνισα μια χαριτωμένη λούτρινη αγελάδα πίσω από την πλάτη μου. «Θα πεις γεια στον κύριο Μου;«

Στο εργαστήριο του Stanford συνεργάζομαι με τον Καθηγητή Michael Ramscar, ερευνώντας πώς τα παιδιά μαθαίνουν ένα από τα ομολογουμένως σημαντικότερα κομμάτια της διαδικασίας ενηλικίωσης – τη γλώσσα. Τα τελευταία χρόνια, έχουμε εστιάσει στην ερώτηση πώς τα παιδιά μαθαίνουν ένα μικρό, αλλά ενδεικτικό κομμάτι αυτού του πελώριου συμπλέγματος: τα χρώματα. Θέλουμε να ξέρουμε πόσα ξέρουν, πότε τα μαθαίνουν, κι αν θα μπορούσαμε να τα βοηθήσουμε να το κάνουν γρηγορότερα.

Ο 046Μ έκανε καλή αρχή. Άπλωσα τρία διαφορετικά χρωματιστά αντικείμενα μπροστά του. «Μπορείς να μου δείξεις το κόκκινο;» Κοντοστάθηκε, και έδειξε το μεσαίο ορθογώνιο: κόκκινο. «Πολύ καλά!» είπα ενθουσιασμένη. «Τώρα, ποιο είναι λοιπόν το μπλε;«

Το τεστ δε σχεδιάστηκε για να μπερδέψει τα παιδιά. Κάθε άλλο – θέλαμε να εξετάσουμε τις λέξεις που αντιστοιχούν στα βασικά χρώματα, και ποτέ δεν βάλαμε στα παιδιά να διαλέξουν μεταξύ παρόμοιων αποχρώσεων, όπως κόκκινο και ροζ. Για έναν ενήλικα, αυτό το τεστ θα ήταν πανεύκολο. Όμως, μετά από αρκετούς μήνες δοκιμής του τεστ σε 2χρονα, τα παιδιά που σκόραραν ψηλά μετριούνταν στο ένα χέρι. Τα περισσότερα απέτυχαν στο τεστ. Ο 046Μ, παρά την καλή αρχή, δεν αποτελούσε εξαίρεση.

Πριν ξεκινήσει το τεστ, είπαμε στους γονείς των παιδιών πως θα εξετάζαμε τις ονομασίες των χρωμάτων. Οι αντιδράσεις ήταν αναμενόμενα ενθουσιώδεις. «Αυτό είναι υπέροχο! Η Μargie ξέρει όλα τα χρώματα!» Σ’ αυτό το σημείο, ήμασταν ειλικρινείς μαζί τους: αν επιθυμούσαν να καθίσουν στο τεστ, θα έπρεπε να τους δέσουμε τα μάτια. Κάτι τέτοιο ίσως ακούγεται υπερβολικό – αλλά και πάλι, υπερβολικές ήταν και οι αντιδράσεις των γονέων κατά τη διάρκεια της πιλοτικής έρευνας, καθώς έβλεπαν τα παιδιά τους να αποτυγχάνουν ξανά και ξανά να επιλέξουν το σωστό χρώμα. Οι αντιδράσεις κυμαίνονταν ανάμεσα στο σοκ και τον τρόμο. Ορισμένοι γονείς ήταν τόσο αποκαρδιωμένοι που δεν άντεχαν και άρχισαν να διορθώνουν τα παιδιά τους κατά τη διάρκεια του τεστ. Μια μητέρα, συγκεκριμένα, δεν μπορούσε να συγκρατήσει τον εαυτό της, που άρπαζε το χέρι του μικρού της και το κατεύθυνε η ίδια κάθε φορά που παρέκλινε από τη σωστή επιλογή.

Αναπόφευκτα, ακολουθούσε ο πανικός μετά το τεστ: «Έχει το παιδί μου αχρωματοψία;«

Εξετάζοντάς το ξεχωριστά, τα περισσότερα δίχρονα και τρίχρονα μπορεί κάλλιστα να έχουν αχρωματοψία – σίγουρα αυτό φαίνεται όταν τους ζητείται να ξεχωρίσουν τα χρώματα από μια σειρά αντικειμένων, ή να χρησιμοποιήσουν σωστά τις ονομασίες των χρωμάτων σε καινούρια πλαίσια. Επιπλέον οι ψυχολόγοι έχουν διαπιστώσει πως ακόμη και μετά από ατέλειωτες ώρες εκπαίδευσης επάνω στις ονομασίες των χρωμάτων, οι επιδόσεις των παιδιών δε συνήθιζαν να βελτιώνονται αισθητά, και υπήρχαν ακόμη και παιδιά ηλικίας έξι ετών που συνέχιζαν να κάνουν σημαντικά λάθη ονοματίζοντας τα χρώματα. Αυτό είναι σίγουρα παράξενο αν σκεφτεί κανείς όλα τα υπόλοιπα πράγματα που μπορεί να κάνει ένα παιδί σ’ αυτή την ηλικία: να κάνει ποδήλατο, να δέσει τα κορδόνια του, να διαβάσει κόμικς, και… να μπερδεύει ένα μπλε cupcake με ένα ροζ; Είμαστε σοβαροί; Μπορεί πραγματικά να συμβαίνει αυτό;

Όπως φαίνεται, μπορεί -κι εδώ έρχονται ο 046Μ και η υπόλοιπη παρέα του στο τεστ με τα χρώματα. Οπλισμένοι με τα εργαλεία της γνωστικής ψυχολογίας και μια ομάδα δεκαεννιάχρονων ντετέκτιβ («βοηθοί έρευνας»), αποφασίσαμε πως ήταν καιρός να καταλάβουμε 1) γιατί παίρνει στα παιδιά τόσο χρόνο να μάθουν τα χρώματα, σε σχέση με άλλα πράγματα, και 2) μήπως δεν μπορούσαμε να συντομεύσουμε τη διαδικασία.

Όπως πάντα, μόνο και μόνο επειδή κάτι φαίνεται εύκολο, δεν σημαίνει απαραίτητα ότι είναι. Από τη μία, το να ξεχωρίσεις ποιες αποχρώσεις ανήκουν σε ποιο χρώμα δεν είναι κάτι εντελώς έμφυτο, μιας και οι λαοί διαφέρουν στο πώς κατηγοριοποιούν τα χρώματα. Διαφορετικές γλώσσες έχουν διαφορετικό αριθμό βασικών χρωμάτων (κυμαίνονται από δύο έως είκοσι) και διαφορετικές αντιστοιχίες αυτών στο χρωματικό φάσμα. Βάζοντας έναν που μιλάει Αφρικανικά και έναν που μιλάει Αγγλικά να ξεχωρίσουν τα χρώματα σε ένα χάρτη είναι σα να βάζεις Δημοκράτες και Ρεπουμπλικάνους να μιλήσουν για ένα φλέγον ζήτημα: δε συγκλίνουν πολύ οι απόψεις. Στη διάλεκτο Himba της Ναμίμπια, το χρώμα «zoozu» είναι μια μίξη μαύρου, πράσινου, μπλε και μωβ, ενώ το «serandu» περιλαμβάνει κάτι ανάμεσα σε ροζ, μωβ και κόκκινο. Ακόμη και σε γλώσσες με αρκετά παρόμοια λεξιλόγια για τα χρώματα, ένα συγκεκριμένο χρώμα δεν περιλαμβάνει ακριβώς τις ίδιες αποχρώσεις που αυτό περιλαμβάνει στην άλλη γλώσσα.

Όλο αυτό σημαίνει πως τα προβλήματα εκμάθησης δεν έχουν να κάνουν μόνο με το να αντιστοιχείς μία λέξη με ένα χρώμα, αλλά και με το να μάθεις πώς τα χρώματα αντιστοιχίζονται αυτά καθαυτά στη γλώσσα. Το έργο αυτό περιπλέκεται ακόμη περισσότερο από το γεγονός ότι τα χρώματα βρίσκονται παντού γύρω μας. Κάθε στιγμή, βρισκόμαστε περικυκλωμένοι από μία πλειάδα αποχρώσεων, καθώς κινούμαστε μέσα σε έναν κόσμο γεμάτο πρόσωπα, τόπους, αντικείμενα και περιβάλλοντα. Αυτή η συγκλονιστική παρουσία δεν συμβαίνει και με άλλες κοινές λέξεις όπως τα ουσιαστικά. Φανταστείτε, για παράδειγμα, πως ένα παιδί προσπαθεί να μάθει να ξεχωρίζει έναν «σκύλο» από μία «αρκούδα». Το πρόβλημα εκμάθησης δεν είναι τόσο δύσκολο σ’ αυτή την περίπτωση: σπάνια συνυπάρχουν σκυλιά και αρκούδες στο ίδιο περιβάλλον. Αυτό σημαίνει πως αν είσαι τριών, και προσπαθείς να μάθεις ποιο πράγμα εκεί έξω αντιστοιχεί σε έναν «σκύλο», γρήγορα θα μάθεις πως οι αρκούδες δεν είναι αυτό που ψάχνεις.

Μπορούμε να αντιπαραθέσουμε το συγκεκριμένο παράδειγμα με το πρόβλημα εκμάθησης των λέξεων που αντιστοιχούν στα χρώματα. Κάθε φορά που ένα τρίχρονο ακούει «κόκκινο», είναι σχεδόν σίγουρο πως θα υπάρχουν τριγύρω ένα σωρό άλλα χρώματα για να το μπερδέψουν (γράφοντας αυτό το άρθρο, μπορώ να διακρίνω τουλάχιστον μισή ντουζίνα χρώματα επάνω στη μπλούζα του συναδέλφου μου). Αυτή η καθολική παρουσία των χρωμάτων δημιουργεί ένα πρόβλημα: κάνει πιο δύσκολο για ένα νήπιο να ξεχωρίσει ποιες αποχρώσεις είναι «κόκκινες» και ποιες «πορτοκαλί», από το να διακρίνει ποιο τριχωτό πλάσμα είναι αυτό που λέμε «αρκούδα» και ποιο «σκύλος». Αυτό ίσως να εξηγεί και γιατί τα παιδιά, σε όποια γλώσσα κι αν εξετάζονται, μαθαίνουν κατά κανόνα τα ουσιαστικά τους πριν τα χρώματα.

Στα Αγγλικά, οι λέξεις για τα χρώματα είναι κατά πως φαίνεται πιο δύσκολο να τις μάθει κανείς, γιατί στα Αγγλικά έχουμε και την εξής πρόσθετη δυσκολία: χρησιμοποιούμε τις λέξεις των χρωμάτων πριν τα ουσιαστικά. Έτσι, (όπως και στα Ελληνικά) λέμε πιο συχνά «το κόκκινο μπαλόνι«, αντί να χρησιμοποιήσουμε άλλη σύνταξη και να πούμε «το μπαλόνι είναι κόκκινο«.

Γιατί έχει σημασία αυτό; Έχει να κάνει με το πώς λειτουργεί η προσοχή μας. Σε μία συζήτηση, οι άνθρωποι πρέπει να παρακολουθήσουν ό,τι λέγεται, και πολύ συχνά αυτό το κάνουν οπτικά. Αυτό συμβαίνει ακόμη περισσότερο όταν προσπαθούν να καταλάβουν για τι πράγμα μιλάει κάποιος. Για την ακρίβεια, αν αρχίσω να φλυαρώ για τον «μεμψίμοιρο στη γωνία» θα είχε κανείς την τάση να ψάξει διακριτικά γύρω του για το μυστηριώδες άτομο ή αντικείμενο.

Τα παιδιά κάνουν ακριβώς το ίδιο, απλά με μεγαλύτερο ζήλο, επειδή έχουν ακόμη τόσα πολλά να μάθουν. Αυτό σημαίνει πως αν βάλεις το ουσιαστικό πριν το χρώμα, μπορείς να εστιάσει καλύτερα σε αυτό το οποίο αναφερόμαστε παρά αν τους πετάξεις πρώτα το χρώμα. Λέγοντας «το μπαλόνι είναι κόκκινο«, για παράδειγμα, το «κόκκινο» γίνεται ένα χαρακτηριστικό του μπαλονιού και όχι κάτι που υπάρχει τριγύρω στο περιβάλλον του. Αυτό βοηθά το παιδί να διακρίνει τι είναι αυτό που κάνει το μπαλόνι κόκκινο.

Θα αναρωτιέστε, δεν μπορεί ένα παιδί να καταλάβει πως το «κόκκινο» στη φράση «το κόκκινο μπαλόνι» σχετίζεται με το μπαλόνι; Πώς είναι αυτό διαφορετικό; Υπάρχει μια θεωρία πίσω από αυτό, αλλά για να σας δώσουμε τη γενική ιδέα, στην πρώτη περίπτωση («το μπαλόνι είναι κόκκινο»), τα παιδιά μαθαίνουν πως το «κόκκινο» είναι μια ιδιότητα, όπως το υγρό ή το αιχμηρό, ενώ στη δεύτερη περίπτωση («το κόκκινο μπαλόνι»), τα παιδιά μαθαίνουν πως το «κόκκινο» είναι περισσότερο κάτι σαν κύριο όνομα, όπως το «Θωμάς» ή το «Χριστίνα». Σκεφτείτε το ως εξής: το να γνωρίζεις το όνομα κάποιου δε σου λέει πολλά – είναι απλά μία ταμπέλα η οποία του προσάπτεται – γνωρίζοντας όμως αν κάποιος είναι αστείος ή βαρετός, αν ένα πιάτο είναι γλυκό ή καυτερό, σημαίνει πολλά. Έχει ενδιαφέρον πως το να μάθουν τα παιδιά το «κόκκινο» σαν κάποιο όνομα ή σαν ιδιότητα, εξαρτάται από το πώς κατευθύνεται η προσοχή τους όταν ακούν τη λέξη.

Αυτή ήταν η ιδέα, όπως και να ‘χει, και προέβλεπε κάτι απλό: το να χρησιμοποιείς λέξεις για τα χρώματα μετά τα ουσιαστικά κάνει πιο εύκολο το να μάθει το παιδί τα χρώματα, και την όλη διαδικασία να τα μάθει πιο γρήγορη. Για να το εξετάσουμε αυτό, επιλέξαμε μερικές δεκάδες δίχρονα και κάναμε μαζί τους εξάσκηση στις λέξεις που αντιστοιχούν στα χρώματα. Τους τα διδάξαμε είτε μέσω προτάσεων στις οποίες η λέξη του χρώματος προηγούνταν του ουσιαστικού (ο συνήθης τρόπος), είτε μέσω προτάσεων στις οποίες η λέξη του χρώματος ακολουθούσε το ουσιαστικό (που ελπίζαμε πως θα βοηθούσε). Και στις δύο περιπτώσεις, τους δείξαμε γνωστά αντικείμενα και τα ενθαρρύναμε λέγοντας «Αυτή είναι μια μπλε κηρομπογιά» ή «Αυτή η κηροπογιά είναι πράσινη«. Μετά τα εξετάζαμε ξανά, ρωτώντας τα ξανά.

Διαπιστώσαμε πως τα παιδιά που είχαν εξασκηθεί με τη δεύτερη μέθοδο (η λέξη του χρώματος να ακολουθεί το ουσιαστικό) είχαν σημαντικότερη βελτίωση στα σκορ τους στο τεστ, ενώ αυτά που εξασκήθηκαν με την πρώτη μέθοδο έμοιαζαν ακόμη το ίδιο μπερδεμένα. Δεδομένου του ότι οι προηγούμενες έρευνες δεν είχαν δείξει κάποια βελτίωση μετά από εκατοντάδες προσπάθειες εκμάθησης, ήταν δύσκολο να πιστέψουμε πως κάτι τόσο απλό θα έκανε τη διαφορά – και την έκανε όντως!

Έτσι, καταλήγω στο εξής συμπέρασμα: αν θέλετε να κάνετε το δίχρονό σας να γίνει ξεφτέρι στο να ονοματίζει τα χρώματα, προσέξτε τη γλώσσα σας. Μπορεί να φαίνεται πιο εύκολο να πείτε στον Γιαννακη να μη σκάσει «το κόκκινο μπαλόνι«, αλλά προτιμήστε να πείτε «εννοώ… το μπαλόνι που είναι κόκκινο«.

—

Σχετικά με τη συγγραφέα

Η Melody Dye βοηθά στη λειτουργία του Εργαστηρίου Νόησης, Γλώσσας και Μάθησης στο Πανεπιστήμιο του Stanford με τον καθηγητή Michael Ramscar. Έχει εργαστεί επάνω σε ένα ευρύ φάσμα θεμάτων σχετικών με την ανάπτυξη, την επεξεργασία και τη χρήση της γλώσσας.

πηγή: www.scientificamerican.com

Μετάφραση: Θωμάς Μικρούλης