«Τα Κάλαντα: Μικρή ιστορία τους και λίγοι στίχοι τους»

Εισαγωγή

Όταν ήμασταν μικροί πήραμε το τριγωνάκι και τα «είπαμε». Αργότερα ανοίγαμε την πόρτα μας και δίναμε φιλοδώρημα για να «μας τα πούνε».

Σήμερα ας δούμε μερικά πράγματα για τα Κάλαντα. Ένα έθιμο που συνοδεύει τις εορτές μας.

Η Άγια Νύχτα

Ένα πολύ γνωστό τραγούδι των εορτών είναι η Άγια Νύχτα. Πότε και πως δημιουργήθηκε; Ας πάμε στην Αυστρία το 1818.

Το τραγούδι ακούστηκε για πρώτη φορά την παραμονή Χριστουγέννων του 1818 στο χωριό Όμπερντορφ, στο Σάλτσμπουργκ της Αυστρίας.

Ο νεαρός ιερέας της ενορίας, Τζόσεφ Μορ, είχε γράψει τους στίχους του τραγουδιού δύο χρόνια νωρίτερα. Ο Μορ ζήτησε από τον δάσκαλο του γειτονικού χωριού, Φραντς Γκρούμπερ, να συνθέσει τη μουσική.

Τη νύχτα της 24ης Δεκεμβρίου, στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου, ο Γκρούμπερ έπαιζε μουσική και ο Μορ τραγουδούσε.

Επειδή το εκκλησιαστικό όργανο είχε χαλάσει ο Γκρούμπερ συνόδευσε τον Μορ, παίζοντας κιθάρα. Μερικές βδομάδες μετά, ήρθε στο χωριό ο τεχνικός Καρλ Μαουράχερ για να επιδιορθώσει το εκκλησιαστικό όργανο.

Αφού τελείωσε τη δουλειά του, ζήτησε απ’ τον Γκρούμπερ να παίξει ένα κομμάτι για να δει αν όλα λειτουργούσαν κανονικά. Εκείνος, άρχισε να παίζει τη μουσική για την «Άγια Νύχτα».

Ο τεχνικός ενθουσιάστηκε με τη μελωδία. Πήρε τους στίχους και τη μουσική και τα έδειξε σε δύο οικογένειες μουσικών, τους Ράινερ και τους Στράσερ, οι οποίοι ήταν γνωστοί για το μουσικό τους ταλέντο. Η επιτυχία του τραγουδιού οφείλεται κυρίως σε αυτές τις δύο καλλιτεχνικές φαμίλιες.

Το 1834, οι αδελφές Στράσερ τραγούδησαν την «Άγια Νύχτα» για τον βασιλιά Φρειδερίκο Γουίλιαμ Δ’ της Πρωσίας, ο οποίος ενθουσιάστηκε και απαίτησε να παίζεται το κομμάτι στον καθεδρικό ναό κάθε χρόνο, ανήμερα των Χριστουγέννων.

Οι Ράινερ μετέφεραν το τραγούδι στην Αμερική. Είκοσι χρόνια μετά τη δημιουργία του, το «Άγια Νύχτα» ακούστηκε στην εκκλησία Τρίνιτι της Νέας Υόρκης. Τα λόγια, βέβαια, ήταν ακόμα στα Γερμανικά. Μεταφράστηκε για πρώτη φορά στα Αγγλικά το 1859 από τον επίσκοπο Τζον Φρίμαν Γιανγκ. Έκτοτε έχει μεταφραστεί σε περισσότερες από 140 γλώσσες και έχει αγαπηθεί σε όλο τον κόσμο.

Οι στίχοι

Άγια Νύχτα σε προσμένουν, με χαρά οι Χριστιανοί,
και με πίστη ανυμνούμε, το Θεό παρακαλούμε,
μ’  ένα στόμα, μια φωνή, ναι με μια φωνή.

Η ψυχή μας φτερουγίζει, πέρα στ Άγια τα βουνά,
όπου ψάλλουν οι αγγέλοι, απ τα ουράνια θεία μέλη,
στο Σωτήρα Ωσαννά, ψάλλουν Ωσαννά.

Στην Βηθλεέμ ελάτε όλοι, τα βουνά τα ιερά,
και μ’ ευλάβεια μεγάλη, ‘κει που τ’  Άγιο Φως προβάλλει,
προσκυνήστε με χαρά, ναι, με μια χαρά…

Τα Ελληνικά κάλαντα

Αφού είδαμε το διασημότερο ξένο τραγούδι των εορτών, ας έρθουμε και στα Ελληνικά κάλαντα.
Η λέξη κάλαντα προέρχεται από τη λατινική «calenda», που σημαίνει αρχή του μήνα, ενώ διαμορφώθηκε από το ελληνικό ρήμα «καλώ».
Η ιστορία τους συνδέεται με την αρχαία Ελλάδα. Έχουν βρεθεί αρχαία κείμενα παρόμοια με τα σημερινά κάλαντα.
Τα παιδιά της εποχής εκείνης κρατούσαν ομοίωμα καραβιού που παρίστανε τον ερχομό του θεού Διόνυσου. Κρατούσαν κλαδί ελιάς ή δάφνης στολισμένο με καρπούς και άσπρο μαλλί (τη λεγόμενη Ειρεσιώνη, από το έριο = μαλλί). Γύριζαν στα σπίτια, τραγουδούσαν και έπαιρναν δώρα.
Στις κλωστές έδεναν τις προσφορές του οικοδεσπότη. Είναι πολύ εντυπωσιακό ότι το τραγούδι της Ειρεσιώνης της εποχής του Ομήρου, το συναντάμε ακόμη και σήμερα με μικρές παραλλαγές στα κάλαντα της Θράκης:
«Στο σπίτι ετούτο πού ‘ρθαμε του πλουσιονοικοκύρη,
ν’ ανοίξουνε οι πόρτες του να μπει ο πλούτος μέσα,
να μπει ο πλούτος κι η χαρά κι η ποθητή ειρήνη
και να γεμίσουν τα σταμνιά μέλι, κρασί και λάδι
κι η σκάφη του ζυμώματος με φουσκωτό ζυμάρι».

Μετέπειτα

Αργότερα, τα Ελληνικά κάλαντα μεταφέρθηκαν στη Ρώμη, στο Βυζάντιο και έφτασαν ως τις μέρες μας. Σταδιακά τα κάλαντα αφομοίωσαν και παλιά δημοτικά τραγούδια.
Πρόκειται για τραγούδια με ευχές για τον νοικοκύρη και τα άλλα μέλη της οικογένειας. Τα κάλαντα αποτελούν πράξη τελετουργική η οποία, σύμφωνα με τη λαϊκή αντίληψη, έχει ως στόχο την ευημερία.

Στα παλιά χρόνια τα παιδιά τραγουδούσαν τα κάλαντα το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων, αλλά και τη Μεγάλη Εβδομάδα (Σταύρωση Χριστού) κρατώντας φαναράκια αναμμένα. Σήμερα έχει επικρατήσει η πρωινή και ολοήμερη περιοδεία, κυρίως από μεγαλύτερες ομάδες καλαντιστών.

Κάλαντα ή κόλιεντα ή κόλιαντα ή κόλιντα Χριστούγεννα. Έτσι λέγονται τα τραγούδια που έχουν ως στόχο να μεταφέρουν κάποιο μήνυμα.

Μπορεί επιφανειακά να φαίνεται ότι στόχος είναι τα φιλοδωρήματα ή «καλοχερίδια» των καλαντιστών.

Παλιά το «κέρασμα» δεν ήταν χρήματα, αλλά γλυκά, αυγά, στάρι, ψωμάκια, κάστανα, καρύδια, μήλα, κυδώνια, κρασί, λουκάνικα κλπ. Αλλά μέσα στους στίχους από τα κάλαντα βρίσκουμε εικόνες εκπληκτικής ομορφιάς.

Τα τραγούδια αυτά έχουν εντελώς δικά τους βασικά χαρακτηριστικά. Δεν είναι τραγούδια φτιαγμένα από λόγιους ή ποιητές, αλλά από τον ανώνυμο λαό.
Και, μολονότι φτιαγμένα από απλούς ανθρώπους, πολλές φορές οι στίχοι τους είναι τόσο ποιητικοί ώστε συναγωνίζονται ακόμα και τους πιο φροντισμένους στίχους ποιημάτων, φανερώνοντας την ποιητική ψυχή του λαού μας. Δείτε μερικούς στίχους:

«Γραμματικός και λειτουργός και ψάλτης κι αναγνώστης
έχει τον ουρανό χαρτί, τη θάλασσα μελάνι
και το μικρό το δάχτυλο κοντύλι για να γράφει»…

Αλλά και:
«Ώσπου να πας, κι ώσπου να ‘ρθεις, κι οπίσω να γυρίσεις
οι στράτες ρόδα γιόμισαν, τα μονοπάτια μόσχο».

Οι στίχοι αυτοί συναγωνίζονται σε ποιητικότητα, ζωντάνια και ομορφιά ακόμα και στίχους μεγάλων ποιητών.

Έχουν όμως και επαινετικό χαρακτήρα. Υπάρχει έντονος στα χριστουγεννιάτικα κάλαντα της πόλης της Καστοριάς, που λέγονται την παραμονή της Πρωτοχρονιάς:

«Ο Αφέντης μας είναι καλός στον κόσμο ξακουσμένος,
ένα μικρό μικρούτσικο σπυρί μαργαριτάρι …»

Τα κάλαντα περιέχουν πάντοτε και ευχές:
«Ας είν’ πολλά τα έτη του, καλά κι ευτυχισμένα»,

αλλά και
«Καλέ Παναγιότατε, Χρυσέ μας Ποιμενάρχα,
καλές γιορτές, καλή χρονιά, καλέ μας Ιεράρχα,
πολλά τα έτη Δέσποτα να είναι ευτυχισμένα,
μαζί να τα περάσουμε καλά κι αγαπημένα»…

Αυτά  εύχονται οι Καστοριανοί καλαντιστές στον εκάστοτε Μητροπολίτη τους.

Οι στίχοι

Δεν θα επιμείνω άλλο στη σημασία, την ιστορία, την συμβολική των καλάντων, αλλά θα σας παραθέσω μερικά από τα αμέτρητα κάλαντα για να μπείτε και εσείς στο πνεύμα αυτών των μοναδικών συνθέσεων. Φυσικά τα βρήκα ψάχνοντας στο διαδίκτυο και ειδικά βιβλία, όπου υπάρχουν πάρα πολλά ακόμη.

Τα παραδοσιακά Κάλαντα Χριστουγέννων

Καλήν εσπέραν άρχοντες, κι αν είναι ορισμός σας
Χριστού την θεία γέννηση να πω στ αρχοντικό σας.

Χριστός γεννάται σήμερον, εν Βηθλεέμ τη πόλη
οι ουρανοί αγάλλονται, χαίρει η φύσις όλη.

Εν τω σπηλαίω τίκτεται, εν φάτνη των αλόγων
ο βασιλεύς των ουρανών και ποιητής των όλων.

Κάλαντα Χριστουγέννων Κύπρου

Καλήν εσπέραν άρκοντες τζι’ αν εν ο ορισμός σας
Χριστού τη Θεία Γέννηση να πω στ’ αρκοντικόν σας.
Χριστός γεννιέται σήμερον στην Βηθλεέμ την πόλιν
οι Ουρανοί αγάλλονται μαζί κι’ η φύσις όλη.
Γεννιέται μες το σπήλαιο στην πάγνην των αλόγων
ο Βασιλιάς των Ουρανών τζι’ ο πλάστην ημών όλων….

Κάλαντα Πελοποννήσου

Χριστούγεννα, πρωτούγεννα, πρώτη γιορτή του χρόνου,
για εβγάτε, διέτε, μάθετε που ο Χριστός γεννάται.
Γεννιέται κι ανασταίνεται στο μέλι και στο γάλα,
το μέλι τρων οι άρχοντες, το γάλα οι αφεντάδες,
και το μελισσοβότανο το λουζοντ’ οι κυράδες….

Κάλαντα Μακεδονίας

Χριστούγεννα πρωτούγεννα, τώρα ο Χριστός γεννιέται,
γεννιέται και βαφτίζεται στους ουρανούς απάνω.
Τώρα οι αγγέλοι χαίρονται, κι όλοι δοξολογούνται,
και τα δαιμόνια σκιάζονται, σκιάζονται και πλαντάζουν.
Σ’ αυτό το σπίτι που ‘ρθαμε πέτρα να μη ραγίσει
κι ο νοικοκύρης του σπιτιού χρόνια πολλά να ζήσει…

Τρίγωνα κάλαντα..

Τρίγωνα κάλαντα σκόρπισαν παντού
κάθε σπίτι μια φωλιά του μικρού Χριστού.
Τρίγωνα κάλαντα μες τη γειτονιά
ήρθαν τα Χριστούγεννα κι η Πρωτοχρονιά.
Άστρο φωτεινό, θα ‘βγει γιορτινό,
μήνυμα να φέρει από τον ουρανό…

Κάλαντα της πρωτοχρονιάς

Αρχιμηνιά κι Αρχιχρονιά, ψηλή μου δεντρολιβανιά
κι αρχή καλός μας χρόνος εκκλησιά με τ’ άγιο θρόνος.

Αρχή που βγήκε ο Χριστός, άγιος και Πνευματικός,
στη γη να περπατήσει και να μας καλοκαρδίσει.

Άγιος Βασίλης έρχεται, και δεν μας καταδέχεται,
από την Καισαρεία, συ’ σαι αρχόντισσα κυρία.

Βαστά εικόνα και χαρτί ζαχαροκάντιο, ζυμωτή
χαρτί και καλαμάρι δες και με-δες και με το παλικάρι.

Το καλαμάρι έγραφε, τη μοίρα του την έλεγε
και το – και το χαρτί ομίλει Άγιε μου-άγιε μου καλέ Βασίλη…

Και νέον έτος αριθμεί την του Χριστού περιτομή
και η μνήμη του Αγίου Ιεράρχου Βασιλείου.

Του χρόνου μας αρχή καλή και ο Χριστός μας προσκαλεί
την κακία ν’ αρνηθούμε, μ’ αρετές να στολιστούμε.

Να ζούμε βίον τέλειον, κατά το Ευαγγέλιον
με αγάπη με ειρήνη και με τη δικαιοσύνη.

Χρόνια πολλά και ευτυχή, με καθαρά κι αγνή ψυχή
με χαρά και με υγεία και με θεία ευλογία….

Κάλαντα Ικαρίας (Φούρνοι)

Άγιος Βασίλης έρχεται ποπίσω απ’ το Καμάρι
βαστά μυζήθρες και τυριά βαστά κι έν’ αγκινάρι.
Εμείς εδώ δεν ήρθαμε να φάμε και να πιούμε,
μον’ έχεις κόρην έμορφην κι ήρθαμε να την δούμε.
Φέρτε μας κρασί να πιούμε και του χρόνου να σας πούμε.
Αν έχεις κόρην έμορφην βάλτη να μας κεράσει,
να ευχηθούμε όλοι μας να ζήσει, να γεράσει…
Φέρτε μας κρασί να πιούμε και του χρόνου να σας πούμε.
Σ αυτό το σπίτι που ‘ρθαμε πέτρα να μη ραγίσει
κι ο νοικοκύρης του σπιτιού χίλια χρόνια να ζήσει.
Εμείς εδώ δεν ήρθαμε να φάμε και να πιούμε,
μον’ έχεις κόρη όμορφη κι ήρθαμε να την δούμε…

Σημ: Σε κάποιες περιπτώσεις που ο νοικοκύρης είχε χιούμορ, απαντούσε στο τελευταίο δίστιχο με το εξής έξυπνο:

Αφού εσείς δεν ήρθατε να φάτε και να πιείτε,
τα πιάτα πως αδειάσανε, μπορείτε να μας πείτε;

Κάλαντα Ικαρίας

Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά, ψηλή μου δεντρολιβανιά
κι αρχή καλός μας χρόνος, εκκλησιά με τ’ άγιος θρόνος
Άγιος Βασίλης έρχεται από τον κάβο Πάπα
βαστάει και στην πλάτη του μια μαλλιαρή θυλάκα
να βάλει μέσα τα ψωμιά, τις τηγανίτες, τα λεφτά…

Κάλαντα Κέρκυρας

Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά, πρώτη του Γεναρίου,
αύριο ξημερώνεται τ’ Αγίου Βασιλείου,
Άγιος Βασίλης έρχεται, από την Καισαρεία,
βαστάει εικόνα και χαρτί, χαρτί και καλαμάρι
Το καλαμάρι έγραφε και το χαρτί μιλούσε!
-Βασίλη πόθεν έρχεσαι και πόθε κατεβαίνεις;
-Από τη μάνα μ’ έρχομαι και στο σχολειό πηγαίνω…

Κάλαντα Ζακύνθου

Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά κι αρχή καλός μας χρόνος,
υγεία αγάπη και χαρά να φέρει ο νέος χρόνος.
Να ζήσει ο κύρης ο καλός να ζήσει κι η κυρά του,
όλα του κόσμου τ’ αγαθά να έχει η φαμελιά του….

Κάλαντα Κρήτης

Ανοίξετε τη πόρτα σας τα κάλαντα να πούμε
και βάλτε και μια ρακή, για να σας ευχηθούμε.
Ταχιά, ταχιά ‘ναι αρχιχρονιά, πρώτη γιορτή του χρόνου,
αρχή που βγήκε ο Χριστός στη γη να περιπατήσει.
Και εβγήκε και χαιρέτησε όλους τους ζευγολάτες.
Και ο πρώτος που χαιρέτησε ήταν ο Αι-Βασίλης…

Κάλαντα Φώτων

Σήμερα τα Φώτα και ο φωτισμός και χαρά μεγάλη και αγιασμός,
Κάτω στον Ιορδάνη τον ποταμό κάθετ’ η κυρά μας η παναγιά,
Όργανο βαστάει, κερί κρατεί και τον Αι-Γιάννη παρακαλεί
Αι-Γιάννη αφέντη βαπτιστή, βάφτισε κι εμένα θεού παιδί,
Ν’ ανεβώ απάνω στον Ουρανό, να μαζέψω ρόδα και λίβανο…

Πολιτικά κάλαντα (λέγονται από το 2009)

Καλήν ημέρα άρχοντες, στο αρχοντικό σας φέτος
χίλια καλά σας εύχομαι για το καινούργιο έτος.
Ο χρόνος που μας πέρασε μας βούλιαξε στα χρέη
τα σκάνδαλα είναι πολλά,  αλλά κανείς δεν φταίει.
Με φόρους και μνημόνια, ζημιές και απολύσεις
με μια φράση δηλαδή,  μας έφαγαν οι κρίσεις….

Επίλογος

Αισιοδοξώ ότι απολαύσατε τις εμπνεύσεις των ανώνυμων δημιουργών, σε αυτά τα θρησκευτικά, κοινωνικά δημιουργήματα. Στα μοναδικά μας κάλαντα, ένα ακόμη στοιχείο της πολιτισμικής μας δημιουργίας και κληρονομιάς.

Εύχομαι σε όλους τους οι αναγνώστες μας  Καλή Χρονιά, με υγεία, ευτυχία, επιτυχίες και αμοιβαία αγάπη. Επίσης πολιτική, κοινωνική και παγκόσμια ειρήνη.

Επίσης ΧΡΟΝΙΑ ΠΟΛΛΑ σε όσους έχουν ονομαστικές εορτές την επόμενη εβδομάδα: Βασίλης, Βασιλική, Βάσος, Βάσω, Φώτης, Φώτω, Φωτεινός, Φωτεινή, Ουρανία, Ράνια, Πρόδρομος, Περιστέρα, Γιάννης, Γιάννα, Γιαννούλα, κλπ.

Κυτίνος Ευάγγελος

πηγή www.pamepreveza.gr