Αγγελική Γιαννικοπούλου: Η αξία του εικονογραφημένου παιδικού βιβλίου

Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΙΟΥΣΗ

«Επειδή μέλημα του σχολείου δεν είναι μόνο να μάθουν τα παιδιά να διαβάζουν, αλλά κυρίως να αγαπήσουν το διάβασμα και να οικοδομήσουν μια σχέση ζωής μαζί του, η επαφή με το εικονογραφημένο βιβλίο στo πλαίσιo της εκπαίδευσης οφείλει να έχει ως βασικό στόχο την καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας. Επιλέγοντας βιβλία με αισθητικά κριτήρια και αντιδρώντας σε χρησιμοθηρικές σκοπιμότητες, όπου το καλό βιβλίο ταυτίζεται με το κοινωνικά αποδεκτό μήνυμα (διδακτισμός) ή τη μετάδοση χρήσιμων γνώσεων και επωφελών στάσεων, οι φιλαναγνωστικές δράσεις συμβάλλουν ώστε να συνειδητοποιήσει ο αναγνώστης ότι το εικονογραφημένο βιβλίο αποτελεί αστείρευτη πηγή ψυχαγωγίας, αλλά και διαρκή διανοητική πρόκληση όχι μόνο για τους ανήλικους αναγνώστες, αλλά και για τους ενήλικους συναναγνώστες που μοιράζονται μαζί τους τη χαρά της ανάγνωσης.Το βιβλίο αυτό αποσκοπεί στη διατύπωση μιας σειράς διδακτικών προτάσεων, κατά βάση στο νηπιαγωγείο, για τον σχεδιασμό φιλαναγνωστικών δράσεων που όμως μπορούν να λάβουν χώρα και σε άλλες βαθμίδες της εκπαίδευσης, καθώς και σε βιβλιοθήκες ή στο σπίτι, εξασφαλίζοντας ποιοτικό χρόνο ανάμεσα σε παιδιά και γονείς».

Μιλάμε με την Αγγελική Γιαννικοπούλου Καθηγήτρια Παιδικής Λογοτεχνίας στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών σχετικά με το βιβλίο της «Το εικονογραφημένο βιβλίο στην προσχολική εκπαίδευση – Φιλαναγνωστικές δράσεις», εκδόσεις Πατάκη.

-Το εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο, θέμα του τελευταίου εκδοτικού σας πονήματος, αποτελεί τον σπουδαιότερο δίαυλο επαφής του παιδιού με τη
λογοτεχνία;

Ενώ αρχικά το παιδί έρχεται σε επαφή με τη λογοτεχνία και δη τη λαϊκή μέσω του προφορικού λόγου (δες νανουρίσματα, ταχταρίσματα), πολύ σύντομα το εικονογραφημένο βιβλίο αναλαμβάνει αυτό το ρόλο σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα. Μάλιστα, εν αντιθέσει με παλιότερες εποχές όπου το παιδί πρώτα μάθαινε να διαβάζει και μετά έπιανε βιβλίο στα χέρια του, σήμερα η τάση είναι το βιβλίο να δίνεται στα παιδιά όταν εκείνα ακόμη είναι πολύ πολύ μικρά –μιλώντας με μια δόση υπερβολής λέμε ‘αμέσως μετά τη γέννηση’. Γι’ αυτό έχει δημιουργηθεί μια ολόκληρη σειρά βιβλίων για βρέφη, όπως βιβλία-παιχνίδια (π.χ. βιβλία-αυτοκινητάκια με ρόδες και τιμόνι) ή βιβλία από διάφορα υλικά (π.χ. πλαστικά, πάνινα), ώστε να είναι κατάλληλα για διάφορες συνθήκες ανάγνωσης και να αντέχουν σε ‘βαριά’ χρήση. Όμως, η προσχολική και πρωτοσχολική ηλικία είναι κατά βάση η εποχή του εικονογραφημένου βιβλίου, τα οποία λιγοστεύουν όσο εκείνα μεγαλώνουν, δημιουργώντας την εσφαλμένη εντύπωση ότι τα εικονογραφημένα βιβλία είναι μόνο για μικρά παιδιά. Κάτι τέτοιο δεν ισχύει, αφού κυκλοφορούν εξαιρετικά  εικονογραφημένα βιβλία αλλά και ολόκληρα λογοτεχνικά είδη, όπως τα graphic novels, που στηρίζονται στη συνέργεια λέξεων και εικόνων, και απευθύνονται αποκλειστικά σε ενήλικο κοινό ή αναγνώστες όλων των ηλικιών.

-Τι περιλαμβάνει το νέο σας βιβλίο;

Το νέο μου βιβλίο Το εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο στην προσχολική εκπαίδευση: Φιλαναγνωστικές δράσεις, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη, φιλοδοξεί να συνδράμει όσους έρχονται σε επαφή με μικρά παιδιά, γονείς, νηπιαγωγούς, δασκάλους, προκειμένου να οργανώσουν φιλαναγνωστικές παρεμβάσεις που θα φέρουν το παιδί σε επαφή με το καλό εικονογραφημένο βιβλίο και θα εμπλουτίσουν την ανάγνωσή του με μια παιγνιώδη διάσταση η οποία θα αναδείξει τη μαγεία του κόσμου των λέξεων και των εικόνων. Οι προτάσεις που διατυπώνονται περιορίζονται σε τέσσερις θεματικές περιοχές: Αρχικά, με αφορμή το παραμύθι της Κοκκινοσκουφίτσας, προτείνονται ασκήσεις δημιουργικής γραφής που συνδυάζουν την ανάγνωση με τη δημιουργία ιστοριών και σκοπό έχουν όχι τη γέννηση μελλοντικών λογοτεχνών αλλά τη χαρά της λογοτεχνικής εμπειρίας. Η δεύτερη ενότητα εστιάζει στους μύθους της ελληνικής μυθολογίας, για τους οποίους προτείνονται φιλαναγνωστικές δράσεις που υπογραμμίζουν τη διαχρονική τους παρουσία σε κάθε έκφανση της ζωής μας, από τα ονόματα των δρόμων μέχρι τους λογότυπους γνωστών προϊόντων (π.χ. σαπούνια Ερμής) και τα ουράνια σώματα του πλανητικού μας συστήματος. Η τρίτη ενότητα είναι αφιερωμένη στη μεταιχμιακή περιοχή του περικειμένου, δηλαδή όλων εκείνων των στοιχείων που ευθύνονται για τη μετατροπή του κειμένου σε βιβλίου (π.χ. εξώφυλλο, οπισθόφυλλο, μορφή γραπτού κειμένου κ.λπ.) και έχουν ιδιαίτερη αισθητική, εμπορική και ερμηνευτική αξία, ενώ συγχρόνως εκκινούν φιλαναγνωστικές δράσεις που ικανοποιούν ιδιαίτερα αναγνώστες όλων των ηλικιών (μάντευσε την ιστορία με βάση τα διαφορετικά εξώφυλλα). Τέλος, το τελευταίο μέρος του βιβλίου, ξεκινώντας από την άποψη ότι οι τέχνες συναντώνται μεταξύ τους σε πολλά κοινά σημεία, παρακολουθεί τη ‘συνομιλία’ του βιβλίου με τη γενικότερη κουλτούρα τόσο στις τέχνες όπως την αρχιτεκτονική, τη μουσική ή τον κινηματογράφος, όσο και γενικότερες αισθητικές δημιουργίες, όπως τη γραφιστική αφίσα και τη μόδα.

-Πού εντοπίζονται οι ρίζες της αναγνωστικής συμπεριφοράς των πολιτών του
αύριο;

Και σε αυτόν τον τομέα, καθοριστικά είναι τα πρώτα παιδικά χρόνια και οι εμπειρίες που αποκτά κανείς σε αυτά. Τα παιδιά που ζουν μέσα σε περιβάλλοντα πλούσια σε αναγνωστικά ερεθίσματα, κοντά σε ενήλικους που αγαπούν και τιμούν το βιβλίο, παιδιά που έχουν πρόσβαση σε βιβλιοθήκες και βιβλιοπωλεία και κυρίως παιδιά που απολαμβάνουν τις ιστορίες που διαβάζουν, έχουν πολύ μεγάλες πιθανότητες να γίνουν αναγνώστες και να διατηρήσουν αυτή τους την ιδιότητα στην ενήλικη ζωή τους. Αντίθετα, όταν οι γονείς δε διαβάζουν βιβλία στα παιδιά τους, όταν το νηπιαγωγείο μετατρέπει τη λογοτεχνία σε κήρυγμα ηθικής (π.χ. το βιβλίο αυτό μας μαθαίνει ότι δεν πρέπει να λέμε ψέματα), το δημοτικό σε ένα μάθημα γλώσσας (π.χ. το Υπερωκεάνιο του Εμπειρίκου συνοδεύεται από ασκήσεις για την πρόθεση υπέρ), το γυμνάσιο αναζητά πάντα τη μία και μοναδική σωστή ερμηνεία και το λύκειο μετατρέπει τη λογοτεχνία σε εξεταζόμενο μάθημα και μάλιστα σε εξετάσεις με βαρύτητα πανελλαδικών, προφανώς η αγάπη για το βιβλίο δεν επιδιώκεται με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο.

-Πώς θα κάνουμε τα παιδιά να αγαπήσουν το διάβασμα;

Σε κάθε πρόγραμμα φιλαναγνωσίας το μεγάλο ζητούμενο είναι να αγαπήσουν τα παιδιά μας το διάβασμα και όσα μπορούμε να κάνουμε, αλλά και όσα γίνονται χωρίς να τα έχουμε σχεδιάσει, είναι πολλά και διαφορετικά και δυστυχώς όχι αυτονόητα. Στο προαναφερθέν βιβλίο προσπαθώ να αναφέρω κάποιες συγκεκριμένες παρεμβάσεις αλλά και τις γενικές αρχές που διέπουν ένα πρόγραμμα λογοτεχνίας στην εκπαίδευση. Όμως εκείνο που νομίζω ότι έχει σημασία, τολμώ να πω ακόμη ίσως και μεγαλύτερη από την αγάπη για το διάβασμα είναι η δημιουργία κριτικών αναγνωστών και όχι απλών καταναλωτών βιβλίων. Η ανάγνωση των λέξεων αλλά και πίσω από τις γραμμές, η κατανόηση των μηχανισμών που κατασκευάζουν το νόημα και την ιδεολογία του κειμένου, η αποτίμηση των διαφορετικών αφηγηματικών στοιχείων στην απόλαυση του λογοτεχνικού γεγονότος, τα σημεία σύγκλισης του βιβλίου και των άλλων μέσων, σίγουρα πρέπει να είναι μέσα στις επιδιώξεις ενός φιλαναγνωστικού προγράμματος, αφού συμβάλλουν στη δημιουργία ενός αναγνώστη που βλέπει να βιβλία του αλλά και τον κόσμο μέσα και έξω από αυτά με κριτική ματιά.

-Διδάσκεται η λογοτεχνία; Γιατί  όταν ήμασταν μικροί μισούσαμε τα βιβλία
και μεγαλώνοντας προστρέχουμε σε αυτά;

Μερικές φορές δυστυχώς συμβαίνει το αντίθετο. Ενώ μικροί λατρεύαμε τις ιστορίες, το ‘ξεχνάμε’ όταν μεγαλώσουμε και τότε εγκαταλείπουμε το ονειρικό ταξίδι της λογοτεχνίας. Αυτό είναι ό,τι όλοι κυρίως απευχόμαστε.

Τώρα, αν η λογοτεχνία διδάσκεται είναι μια ερώτηση που όχι μόνο οι δάσκαλοι της λογοτεχνίας σε όλες τις βαθμίδες, αλλά όλοι μας αντιμετωπίζουμε σε κάποια φάση της ζωής μας. Σίγουρα η λογοτεχνία δεν ‘διδάσκεται’ με τη συνηθισμένη σημασία που δίνουμε στο ρήμα, αφού εκείνο που ενδιαφέρει δεν είναι να απομνημονεύσουν οι μαθητές μας κανόνες και ονόματα, αλλά να αγαπήσουν το βιβλίο και να απολαμβάνουν κάθε στιγμή μαζί του. Η αγάπη όμως και η απόλαυση ποτέ δεν επιβάλλονται. Θα λέγαμε όμως ότι μπορούν να ‘διευκολυνθούν’ με πάρα πολλούς τρόπους, ακόμη και μέσα στο σχολείο. Μερικές φορές μάλιστα είναι τόσο απλό, όσο κάθε μαθητής να φέρει στο σχολείο το βιβλίο που αγαπά περισσότερο και έτσι να δημιουργηθεί ή δανειστική βιβλιοθήκη της τάξης, ή να προσεγγίσουν οι μαθητές μια ιστορία μέσα από περισσότερους δίαυλους (π.χ. βιβλίο, ταινία, διαφημιστικό σποτάκι, ηλεκτρονικό παιχνίδι, κ.λπ.). Άλλωστε όσο καλύτερα εμβαθύνεις σε ένα θέμα, συμπεριλαμβανομένης και της λογοτεχνίας, τόσο περισσότερο καταλαβαίνεις, αισθάνεσαι, απολαμβάνεις.

-Γεννιόμαστε απλώς αναγνώστες και μεγαλώνοντας φτάνουμε στη δίψα γραφής;

Δεν νομίζω ότι ισχύει κάτι τέτοιο. Κάποιοι ποτέ δεν θα θελήσουν να γράψουν ανεξάρτητα από την ηλικία και την αναγνωστική τους εμπειρία, ενώ κάποιοι άλλοι σκαρώνουν ιστορίες από πάρα πολύ μικροί. Εκείνο που κατά τη γνώμη μου ισχύει είναι ότι η μυθοπλαστική διάσταση, και ως απόλαυση ιστοριών που κάποιος άλλος διηγείται και ως δημιουργική διαδικασία για παραμυθικές συνθέσεις που εμείς κατασκευάζουμε, είναι βαθιά ριζωμένη στον άνθρωπο ο οποίος απολαμβάνει, έχει ανάγκη θα έλεγα, και από τα δύο. Ακόμη και αν δεν πάρει τη μορφή τυπικής λογοτεχνικής παραγωγής, είναι φανερό ότι κάθε άνθρωπος χαίρεται τόσο να ακούει όσο και να λέει ιστορίες, ακόμη και όταν αρχίζουν «ξέρεις τι είδα στον ύπνο μου χθες βράδυ;», και αποτελούν ένα ιδιωτικό παραμύθι που συγχρόνως μαγεύει αλλά και ερμηνεύει.

-Σας τρομάζει η υπερπληθώρα παιδικών βιβλίων;

Ναι. Γιατί είναι πολύ δύσκολο στον καθένα, ιδιαίτερα σε αυτόν που έχει λιγότερο χρόνο ή ενδιαφέρον, να καταφέρει μέσα σε ένα βουνό κακών βιβλίων να διαλέξει εκείνα που αξίζει να διαβαστούν. Και το βλέπεις καθημερινά. Όλοι ρωτούν τους ‘ειδικούς’ να τους προτείνουν βιβλία για να διαβάσουν σ/τα παιδιά τους. Οι γονείς τους δασκάλους, οι συγγενείς τους βιβλιοπώλες, οι βιβλιοθηκάριοι τους κριτικούς, οι δάσκαλοι τους καθηγητές παιδικής λογοτεχνίας. Γι’ αυτό και αν επισκεφτείς οποιοδήποτε παιδικό τμήμα κάποιου βιβλιοπωλείου είναι μάλλον απίθανο να μην ακούσεις «θα ήθελα ένα βιβλίο για ένα κορίτσι 8 χρονών», σαν όλα τα παιδιά του ίδιου φύλου και της ίδιας ηλικίας να είναι πανομοιότυπα και να διαβάζουν ακριβώς τα ίδια βιβλία.

-Με τι κριτήρια επιλέγουμε βιβλία;

Όλοι συμφωνούμε ότι μεγάλη σημασία έχει η σωστή επιλογή του βιβλίου, αφού κανένας δεν θα εκτιμήσει τη λογοτεχνία, αν έρθει σε επαφή με απαράδεκτα κείμενα. Όταν διαλέγουμε βιβλία για τα παιδιά μας καλό είναι να μην επιλέγουμε ποτέ να διαβάσουμε βιβλία που είναι καλά για τους άλλους, αυτούς που καταλαβαίνουν λιγότερα από εμάς, αλλά όχι για μας. Τότε τις περισσότερες φορές καταλήγουμε σε βιβλία με αμφιλεγόμενη ποιότητα που τα διαβάζουμε αδιάφορα, και χωρίς να το θέλουμε ή να το καταλαβαίνουμε μεταδίδουμε μηνύματα απαξίωσης της λογοτεχνίας και του βιβλίου. Επιπλέον σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να επιλέγουμε λογοτεχνικά βιβλία με σκοπό άλλο από τη χαρά της ανάγνωσης, π.χ. να κατανοήσουν τον κύκλο του νερού, να συνηθίσουν στην ανακύκλωση, να διδαχθούν τη γλώσσα μας. ‘Το ωφέλιμον’ συμβαίνει πάντα, ως παράπλευρο πλεονέκτημα, αφού το καλό βιβλίο που πληροί αισθητικά κριτήρια συμβάλλει, αν και ποτέ αυτός δεν είναι ο σκοπός του, στην καλλιέργεια του αναγνώστη.

-Στην εποχή του πολιτισμού της σύγκλισης η συνομιλία με άλλες τέχνες,
ζωγραφική, αρχιτεκτονική, κινηματογράφο, θέατρο, καθιστά  την ανάγνωση διευρυμένη πολιτισμική εμπειρία;

Στη σημερινή εποχή το εύρος της επικοινωνίας ανάμεσα στα διάφορα κείμενα είναι τόσο μεγάλο ώστε καμία περιοχή της ανθρώπινης δραστηριότητας δεν μένει έξω. Κείμενα γίνονται τραγούδια, θεατρικές παραστάσεις ή έργα ζωγραφικής, ενώ συγχρόνως περνούν στη διαφήμιση και στο χώρο της μαζικής κατανάλωσης (όπως κουκλάκια και λογότυποι πάνω σε μπλουζάκια). Σε αυτήν την πολιτισμική ανταλλαγή το εικονογραφημένο βιβλίο συνομιλεί με τις άλλες τέχνες καθιστώντας την ανάγνωση, από μια ανάδελφη δραστηριότητα, μια διευρυμένη πολιτισμική εμπειρία. Γι’ αυτό και το σχολείο καλείται να ανοίξει τις πύλες του και να δεχθεί δείγματα από διάφορες μορφές κουλτούρας προκειμένου να ενισχυθεί η αναγνωστική εμπειρία και να εμπλουτιστεί η πρόσληψη του κειμένου.

-Τελικά ο κόσμος φτιάχτηκε για να χωρέσει σε ένα βιβλίο, όπως έλεγε ο Μαλαρμέ;

Δεν θα διαφωνήσω με τον Μαλαρμέ, αν και αποφεύγω να επαναλαμβάνω τα λόγια του, αφού ποτέ δεν θέλω να μιλάω για το ένα και μοναδικό βιβλίο, όποιο και αν είναι αυτό. Εμείς οι άνθρωποι έχουμε μια ζωή και μια ευκαιρία να τη ζήσουμε, και πολλά βιβλία να διαβάσουμε. Και αυτό το τελευταίο είναι πραγματική ευλογία…

πηγή